1-KONU ANLATIMI

ÜREME ÇEŞİTLERİ

Canlıların, neslini devam ettirmek için kendine benzer yeni canlı ya da canlılar oluşturmasına üreme adı verilir. Üreme canlıların ortak özelliğidir. Üreme çeşitleri eşeyli ve eşeysiz olmak üzere ikiye ayrılır.

Eşeyli Üreme

Erkek ve dişi olmak üzere iki farklı bireyin dahil olduğu, ata canlıya benzer fakat asla birebir aynısı olmayan yeni bireylerin oluşmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üreme için erkek üreme hücresi olan sperm ve dişi üreme hücresi olan yumurta gerekir. Sperm ve yumurtanın birleşmesine döllenme denir. Döllenme sonucunda oluşan yapıya zigot denir. Zigotun büyüyüp gelişmesiyle yeni bir canlı meydana gelir.

Eşeysiz Üreme

Tek bir canlının yeni bir canlı oluşturmasına eşeysiz üreme adı verilir. Eşeysiz üremede eşey hücreleri oluşmaz ve oluşan hücre ana canlının aynısıdır. Eşeysiz üreme genellikle çok hızlı gerçekleşir ve oluşan yavru sayısı çok fazladır. Eşeysiz üreme; vejetatif üreme, bölünme, tomurcuklanma ve rejenerasyon (yenilenme) olmak üzere dört farklı şekilde gerçekleşebilir.

1-Vejetatif Üreme
Vejetatif üremede bitkilerden alınan dal, yaprak gibi kısımlardan yeni bir bitki oluşturulur. Tarımda kaliteli ve kısa sürede çok hızlı üretim yapılmasını sağlar. Gül, asma, kayak, söğüt. çilek gibi bitkiler vejetatif üreme ile ürer.

2-Bölünme ile Üreme
Bir canlının ortasından boğumlanıp ikiye ayrılarak yavru canlılar oluşturulmasıdır. Genelde tek hücreli canlılarda görülen en basit eşeysiz üreme çeşididir. Amip, bakteri, terliksi hayvan (paramesyum) ve öglena gibi canlılar bölünerek ürer.

3-Tomurcuklanma ile Üreme

Bazı canlılarda vücudunun dışına doğru bir çıkıntı oluşur. Bu çıkıntı gelişerek ana canlının bir kopyası oluşturulur. Oluşan bu canlı ana canlının üzerinde kalabileceği gibi ana canlıdan ayrılarak da yaşayabilir. Hidra, bira mayası ve sünger tomurcuklanarak üreyen canlılara örnek olarak verilebilir.

4-Rejenerasyon (Yenilenrne) ile Üreme

Bir canlının vücudundan kopan bir parçadan yeni bir canlı oluşmasına rejenerasyon ile üreme denir. Denizyıldızı, toprak solucanı ve planarya rejenerasyon ile üreyen canlılara örnek olarak verilebilir Daha gelişmiş canlılarda zarar gören veya kopan parçanın onarılması rejenerasyon ile gerçekleşir. Ancak burada gerçekleşen rejenerasyon üreme değildir. Kertenkelenin kopan kuyruğunun yenilenmesi bu duruma örnektir.

BİTKİLERDE ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

Çiçekli bitkiler eşeyli üreyen canlılardır. Yeni bir bitkinin oluşması için; erkek ve dişi üreme hücrelerine ihtiyaç vardır. Bitkinin erkek üreme hücrelerine polen, dişi üreme hücrelerine de yumurta adı verilir. Eşey hücreleri bitkinin çiçeğinde yer alır. Bir bitki türünün erkek ve dişi organları, bitkinin farklı çiçeklerinde ayrı ayrı veya tek bir çiçekte aynı anda yer alabilir. Yapısında hem erkek hem de dişi organ bulunduran çiçeğe tam (kusursuz) çiçek denir.

ÇİÇEĞİN YAPISI

Çiçek Sapı

Çiçeği bitki gövdesiyle birleştiren, çiçeğin bitkiyle bağlanmasını sağlayan yapıdır.

Çiçek Tablası

Çiçeğin çanak ve taç yapraklarını; erkek ve dişi organlarını bir arada tutan yapıdır.

Çanak Yaprak

Çiçeğin tablasının üzerinde yer alan yeşil renkli yapraklardır. Çiçek, tomurcuk halindeyken çiçeği dış etkilerden korur.

Taç Yaprak

Renkli yapraklardan oluşan çiçeğin en dikkat çekici kısmıdır. Renkli olmasının yanı sıra yaydığı hoş kokular ile hayvanları çeker.

Erkek Organ

Çiçeğin ortasında çok sayıda bulunan yapılardır. Erkek üreme hücreleri olan polenlerin üretilip depolandığı başcık ile başcığı çiçek tablasına bağlayan sapçıktan oluşur.

Dişi Organ 

Çiçeğin en ortasında yer alan; üstte polenlerin yapıştığı tepecik, altta dişi üreme hücreleri olan yumurtaların bulunduğu yumurtalık ve bu yapılar arasında polenlerin taşındığı dişicik borusundan oluşur.

Çiçekli Bitkilerin Hayat Döngüsü

Çiçekli bir bitkinin çiçek açmasından yeni bir bitkinin oluşup gelişmesine kadar olan olaylar dizisine bitkinin hayat döngüsü denir.

Tozlaşma
Erkek organın başcık kısmında yer alan polenlerin rüzgar veya hayvanlar aracılığıyla dişi organın tepeciğine taşınmasıyla tozlaşma gerçekleşir.

Döllenme
Tozlaşma sonrası dişicik borusundan geçerek yumurtalığa ulaşan polenlerin çekirdeği ile yumurtanın çekirdeğinin birleşmesiyle döllenme gerçekleşir.

Zigot ve Embriyo Oluşumu
Polenlerin yumurtayı döllemesi ile yeni bireyin ilk hücresi olan zigot oluşur. Zigotun gelişmesiyle de ana bitkinin küçük bir taslağı olan embriyo meydana gelir.

Tohum ve Meyve Oluşumu
Bitki embriyosu etrafındaki hücrelerin zamanla değişmesiyle önce tohum, ardından da meyve oluşumu gerçekleşir.

Çimlenme
Çeşitli faktörler aracılığıyla çevreye yayılan tohumun içindeki embriyonun uygun şartlarda tohumdan çıkmasıyla çimlenme gerçekleşir.

Büyüme ve Gelişme
Çimlenen tohumun büyümesi ve gelişmesi ile genç bitki meydana gelir. Genç bitki de gelişerek olgun bitkiyi meydana getirir. Olgun bitki zamanla çiçek açar ve döngü yeni bir tozlaşma ile devam eder.

Tohumun Çimlenmesini Etkileyen Faktörler

Tohum, döllenme sonrası zigotun gelişmesiyle oluşan embriyoyu içerir. Tohum; rüzgar, su, hayvanlar gibi çeşitli etkenlerle çevreye yayılır. Çimlenme için uygun şartlar oluşana kadar embriyo, tohum içinde uyku halindedir. Embriyonun bu uykudan uyanması için tohumun su alıp şişerek çatlamasına; uyandıktan sonra hücresel faaliyetlerini devam ettirebilmek için havadaki oksijene ve uygun sıcaklık değerine ihtiyacı vardır. Bu şartlar oluşmaz ise tohum çimlenmez.

Tohumun Uyanışı:

Bitkilerin Büyüme ve Gelişmesini Etkileyen Faktörler

Embriyo halindeyken ve çimlenirken tohumda depolan besini kullanan bitkiler, çimlenmeden sonra büyüyüp gelişmek için ihtiyaç duydukları besini genellikle kendileri üretir Çimlenme sonrası oluşan yeşil yapraklar bitkinin kendi besinini üretmesine imkan sağlar. Büyüme ve gelişmeyi doğrudan etkileyen besinin üretilmesi için ortamda su, karbondioksit ve ışık olması gerekir. Besin üretmenin yanı sıra bitkiler, yaşamlarını sürdürebilmek için diğer canlılar gibi su ve oksijene ihtiyaç duyar Ayrıca, herhangi bir hücresel faaliyetin sürdürülebilmesi için bitkinin yaşadığı ortamın uygun sıcaklık değerine sahip olması gerekir.

HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

Hayvanlar eşeyli üreyen canlılardır. Hayvanlar; döllenme şekilleri, embriyonun geliştiği yer, çoğalma yöntemleri ve yavru bakımı açısından birbirinden farklılıklar gösterir.

Balıklarda Üreme

Dişi balıklar yumurtalarını suya bıraktıktan sonra erkek balıklar da spermlerini bu yumurtaların üzerine bırakır. Yumurtalar sperm ile suda döllenir yani dış döllenme gerçekleşir. Döllenme dış ortamda gerçekleştiğinden döllenme şansını arttırmak için çok sayıda yumurta ve sperm üretilir. Döllenme sonucunda zigot, zigotun gelişmesiyle de embriyo oluşur. Embriyo ana bireyden bağımsız olarak gelişir. Balıklarda yavru bakımı görülmez.

Kurbağalarda Üreme

Dişi kurbağalar yumurtalarını suya,erkek kurbağalar da spermlerini bu yumurtaların üzerine bırakır. Kurbağalarda sperm ve yumurtaların döllenmesi suda gerçekleşir yani dış döllenme görülür. Zigot oluşumunun ardından embriyonun gelişimi de vücut dışında olur. Gelişimini tamamlayan embriyo yumurtadan çıkar ve kurbağa yavrusunu oluşturur. Kurbağalarda yavru bakımı görülmez.

Sürüngenlerde Üreme

Sürüngenlerde erkek bireyler spermlerini dişi bireyin vücudunun içine aktarır. Döllenme dişi bireyin vücudunda gerçekleşir yani iç döllenme görülür. Döllenmiş yumurtalar, sert bir kabuk ile çevrilir. Bu yumurtalar dişi bireyin yumurtlaması ile vücut dışına bırakılır. Yumurta içindeki embriyonun gelişimi dış ortamda devam eder. Gelişimini tamamlayan yavrular yumurtanın kabuğunu kırarak dışarı çıkar. Sürüngenlerde yavru bakımı görülmez.

Kuşlarda Üreme

Kuşlarda erkek birey spermlerini dişi bireyin vücudunun içine bırakır ve kuşlarda iç döllenme görülür. Döllenme sonrası yumurta sert bir kabuk ile çevrilir. Dişi bireyin yumurtlaması ile yumurta vücut dışına atılır. Kuşlar, yumurtadaki embriyonun gelişimi sırasında gerekli sıcaklığı sağlamak üzere yumurta üzerinde kuluçkaya yatar. Kuluçka süresi sonunda gelişimini tamamlayan yavrular, yumurtanın sert kabuğunu kırarak dışarı çıkar. Kuşlarda yavru bakımı görülür.

Memelilerde Üreme

Memelilerde yumurta ve spermin birleşmesi dişi canlının vücudunda gerçekleşir yani iç döllenme görülür. Döllenme sonucu oluşan zigot gelişerek embriyoyu meydana getirir. Embriyo gebelik süresince gelişimini dişi canlının vücudunda tamamlar yani iç gelişme görülür. Anne karnında gelişimini tamamlayan yavrular doğumla dünyaya gelir. Doğum sonrası dişi bireyler yavrularını süt ile besler. Memelilerde yavru bakımı görülür.

BAŞKALAŞIM

Bazı hayvanların yavruları ana canlıdan oldukça farklıdır. Bu canlıların yavruları gelişim sürecinde bir dizi değişiklik geçirerek zamanla ana canlıya benzer hale gelir. Bu olaya başkalaşım adı verilir. Örneğin kurbağalarda yumurtadan çıkan yavrular, balığa benzer bir görünüme sahiptir Bu dönemdeki kurbağalara iribaş adı verilir. Gelişimini sürdüren iri başların kuyrukları kaybolur, ön ve arka ayakları oluşur ve genç kurbağa meydana gelir. Genç kurbağalar, biraz daha büyüyüp gelişir ve ana canlıya benzeyen erişkin kurbağa haline gelir.

Kurbağalar gibi kelebekler de başkalaşım geçiren canlılardır. Dişi birey döllenmiş yumurtaları uygun bir yere bırakır. Belirli bir süre sonra yumurtalar çatlar ve yumurtalardan tırtıllar çıkar. Gelişen tırtıllar zamanla etraflarına koza adı verilen ipeksi bir yapı örer. Bu döneme pupa evresi adı verilir. Gelişimini koza içinde tamamlayan bireyler kozayı yırtar ve ana canlıya benzeyen kelebekleri oluşturur.

KAYNAKÇA:

-Ortaokul Fen Bilimleri 6. Sınıf Kitabı (MEB 2015-2016)

-Seniha Yakut GÜNER.Ortaokul Fen Bilimleri 6. İstanbul. Altın Kitaplar Yayın Evi

-https://www.youtube.com/watch?v=sEQ8dNwQZrg

-http://www.eba.gov.tr/

TERİMLER

bolunme/genelde bakteri,mavi-yesil alg,amip ve euglenada gorulen ureme cesididir.
ureme/canlilarin soylarini devam ettirmek amaciyla kendilerine benzer bireyler meydana getirmesine denir.
embriyo/zigot olustuktan sonra geliserek oluşturduğu canlı taslagidir.
pupa/tirtilin ergin hale gelinceye kadar gecirdigi uyku donemine denir.
dollenme/yumurtalıga ulasan polen cekirdeginin yumurta hucresi ile birlesmesi olayina denir.
sperm/erkek ureme hucresidir
tohum/disi organin yumurtaliginda bulunan embriyo, cenek ve koruyucu kabuktan olusan ve cimlenerek yeni bir bitkiyi meydana getiren yapiya denir.
tozlasma/erkek organin bascigindaki polenlerin ayni tur bitkinin disi organinin disicik tepesine tasinmasina denir.
meyve/tohumun icinde bulundugu yumurtaligin geliserek olusturdugu yapiya denir
polen/ciceklerin erkek organ hucresidir.